Zonder zijn jongere broer Theo was Vincent van Gogh waarschijnlijk nooit kunstenaar geworden.
Theo steunde Vincent namelijk onvoorwaardelijk, zowel financieel als emotioneel - al was dat niet altijd even makkelijk. Maar waarom blééf Theo Vincent ondersteunen? Zag hij al vroeg dat Vincent echt talent had? Of was het gewoon uit liefde voor zijn broer?
Samen opgroeien in Zundert
1 mei 1857. In de pastorie van het Brabantse dorp Zundert wordt Theo geboren, zoon van Anna en Theodorus van Gogh. Samen met Vincent en zus Anna, telt het domineesgezin nu drie kinderen. Na Theo volgen nog twee zussen, Lies en Willemien, en een broertje, Cor. Het gezin Van Gogh behoorde tot de middenklasse. Door het werk van vader als dominee, had het gezin een voorbeeldfunctie in de protestantse gemeenschap in het dorp.
Theo is vier jaar jonger dan Vincent: een groot verschil als je nog jong bent. Toch trekken de broers naar elkaar toe. Zodra Theo oud genoeg is, slapen ze samen op zolder. Theo bewondert zijn grote broer die van alles kan vertellen over de natuur en ze bouwen samen forten van zand in de tuin. Theo is zeven als Vincent het ouderlijk huis moet verlaten om naar een kostschool te gaan. Ze zien elkaar alleen nog tijdens vakanties en feestdagen.
Het gezin van Gogh. Vlnr: vader Theodorus, moeder Anna, Vincent, Anna, Theo, Lies, Willemien en Cor
Theo op 13-jarige leeftijd (1871)
Ouderlijk huis van Theo en Vincent in Zundert
Een broer als voorbeeld
Theo is twaalf als Vincent een baan krijgt bij de internationale kunsthandel Goupil & Cie in Den Haag. Heel vaak zien ze elkaar niet, maar schrijven doen ze wel. Wanneer Theo vrij is van school, gaat hij af en toe bij Vincent logeren. Die schrijft hem na één van die bezoeken: 'Ik heb je de eerste dagen gemist en het was vreemd je niet te vinden als ik 's middags thuis kwam. Wij hebben prettige dagen samen gehad'
Deze brief uit september 1872 is de eerste brief van Vincent die Theo bewaart. Kort hierna treedt hij in de voetsporen van zijn broer. In 1873 begint Theo zijn eigen carrière bij Goupil in Brussel. Hij is vijftien, een jaar jonger dan Vincent toen hij in de kunsthandel begon. Al wonen en werken ze ver bij elkaar vandaan, de broers hebben een sterke band en ze schrijven elkaar om op de hoogte te blijven van wat hen bezighoudt. Theo bewaart al Vincents brieven, die bol staan van zorgzame adviezen, zoals dat hij maar vaak naar het museum moet gaan.
Eerste brief van Vincent aan Theo die Theo bewaart, 1872
Foto van Theo, 15 jaar
Foto van Vincent, 19 jaar
Elk een eigen weg
Theo's carrière gaat vanaf het begin behoorlijk goed, maar Vincent heeft steeds minder hart voor de zaak. In 1876 wordt hij ontslagen. Terwijl Theo flink aan de weg timmert moet Vincent op zoek naar ander werk. De jaren na Vincents ontslag zijn één lange zoektocht naar wat hij nou wil met zijn leven. Na verschillende baantjes en een niet afgemaakte studie komt hij als prediker terecht in de Belgische Borinage. Als Theo op zijn 21e bij Vincent op bezoek gaat, ziet hij dat zijn broer slecht voor zichzelf zorgt en bovendien géén betaald werk heeft.
De familie Van Gogh maakt zich ernstig zorgen en er ontstaat onenigheid tussen Vincent, vader en moeder. Vincent pakt zijn verantwoordelijkheden als oudste zoon van de familie niet op, zoals het financieel ondersteunen van zijn ouders en een voorbeeldfunctie vervullen voor zijn jongere broers en zussen, én voor de gemeenschap. Theo zit tussen twee vuren. Bijna een jaar hebben de broers geen enkel contact. Stilzwijgend neemt Theo de rol van verstandige oudste zoon van Vincent over.
Kunsthandel Goupil in Den Haag
Een 'deal' met Vincent
Op zijn 23e is Theo hard op weg om manager te worden bij een filiaal van Goupil in Parijs, het hart van de kunstwereld. Hij ondersteunt zijn ouders met financiële hulp aan Vincent en als hun verbroken contact weer langzaam is hersteld, adviseert Theo zijn broer bij het nemen van een belangrijk besluit: Vincent wordt kunstenaar.
In zijn brieven aan Vincent stuurt Theo niet alleen goede raad en advies, maar ook het geld dat zijn broer nodig heeft om van te leven. Zo zorgt hij ervoor dat Vincent zich volledig kan concentreren op het oefenen met tekenen en schilderen. Want Vincent wil een succesvol kunstenaar worden, en zoiets kost tijd. 'Ik hoop zoveel ik kan te zullen doen om je te helpen', schrijft Theo, 'tot je zelf kunt gaan verdienen'.
Theo houdt zich aan zijn woord. Terwijl de jaren verstrijken, stuurt hij zijn broer maandelijks een ruim bedrag. Vincent tekent en schildert aan één stuk door, maar verkoopt helaas niets. Dat zit hem niet lekker, want hij werkt hard en ziet Theo's hulp als een lening die moet worden terugbetaald. Begin 1884 stelt hij daarom een nieuwe 'deal' voor: het geld dat hij van Theo krijgt, beschouwt hij voortaan als geld dat hij heeft verdiend. In ruil daarvoor zijn alle tekeningen en schilderijen die hij maakt eigendom van Theo.
Theo gaat akkoord, al is hij minder enthousiast dan Vincent zou willen. In een brief uit Vincent zijn frustratie: 'Je hebt nog nooit een enkele van me verkocht - voor veel of weinig niet - en het EIGENLIJK NOG NIET GEPROBEERD'. Ondanks dergelijk gemopper blijft Theo begripvol. Maar hij heeft als kunsthandelaar ook een duidelijke boodschap: Vincents werk is te donker. Het moet eerst beter worden, voordat kopers zich zullen interesseren.
'Wat vind je van de krabbel?' vraagt Vincent aan Theo in augustus 1880
Vincent van Gogh, Winterlandschap met keet en figuur, 1881
Vincent van Gogh, Kar met ezel, 1881
Samenwonen in Parijs
Theo denkt dat Vincents werk beter zou verkopen als het minder donker was. Hij wil zijn broer laten kennismaken met de succesvolle en kleurrijke Franse schilderkunst die hem in Parijs omringt. Theo nodigt Vincent uit om langs te komen, maar hij wil eerst op zoek naar een groter appartement. Maar daar besluit Vincent niet op te wachten...
'Waarde Theo, neem me niet kwalijk dat ik rechtstreeks gekomen ben. Ik heb er zo lang over nagedacht en ik geloof dat we op deze manier tijd winnen. Ben in het Louvre vanaf 12 uur of eerder, als je wilt. Antwoord s.v.p. om te laten weten hoe laat je in de Salle Carrée kunt zijn. - Vincent'
Vincent schilderde het uitzicht vanuit het appartement aan de Rue Lepic waar hij met Theo woonde. Vincent van Gogh, Gezicht vanuit Theo's appartement, 1887
De broers wonen twee jaar samen in Parijs (uiteindelijk in een groter appartement), maar het eerste jaar is voor Theo niet makkelijk. Aan hun zus Willemien schrijft hij dat het thuis soms onhoudbaar is: Vincent is slordig en maakt ruzie. Volgens Theo bestaat zijn broer uit twee mensen: de één 'merveilleus begaafd, fijn en zacht', de ander 'eigenlievend en hardvochtig'. Voor het eerst twijfelt Theo aan de onvoorwaardelijke liefde en steun voor zijn broer. Kan hij het nog opbrengen?
Gelukkig ziet Vincent zelf ook in dat het zo niet langer kan. Het helpt ook dat de broers elkaars kwaliteiten steeds meer op waarde schatten. Theo ziet dat Vincent groeit in zijn werk en hij is ervan overtuigd dat het ooit gaat verkopen. Vincent heeft bewondering voor Theo's werk als handelaar in moderne kunst. Vincent realiseert zich bovendien dat hij nooit tot zijn recht kan komen als kunstenaar zonder hulp van Theo.
Vincent vertrekt
Na twee jaar heeft Vincent genoeg van de grote stad. Theo betaalt de treinreis naar Zuid-Frankrijk waar Vincent zijn droom wil verwezenlijken: samenwonen- en werken met andere kunstenaars. Theo stuurt hem het geld dat hij nodig heeft om van te leven en om een huis te kunnen huren. Uiteindelijk is er maar één andere kunstenaar die zich bij Vincent aansluit: Paul Gauguin.
Heel erg enthousiast is Gauguin niet, maar ook zijn reis en verblijf worden door Theo gefinancierd. Theo doet er alles aan om Vincents droom te laten slagen en Gauguin wil Theo graag te vriend houden, aangezien Theo zijn kunsthandelaar is. Dat Gauguins bezoek aan Arles zal eindigen in een drama had niemand kunnen voorzien. Theo is bovendien met andere dingen bezig: hij is verliefd geworden op Jo Bonger, de zus van een van zijn vrienden en hij heeft haar ten huwelijk gevraagd.
Vincent van Gogh en Paul Gauguin woonden en werkten samen in het gele huis met groene luiken. Op de achtergrond rijdt de stoomtrein Arles binnen. Vincent van Gogh, Het Gele Huis (De straat), 1888
Vincent van Gogh schilderde de eerste van vijf zonnebloem schilderijen als welkomstcadeau voor Gauguin. Vincent wilde er het gele huis mee decoreren zodat Gauguin zich thuis zou voelen. Vincent van Gogh, Zonnebloemen, 1889
Dit portret maakte Paul Gauguin van Vincent van Gogh in Arles. Paul Gauguin, Vincent van Gogh zonnebloemen schilderend, 1888.
Met spoed naar Zuid-Frankrijk
Het is 24 december 1888, de dag voor Kerstmis. Jo is vanuit Nederland op bezoek in Parijs. Theo verheugt zich erop om na zijn werk nog wat tijd met haar door te brengen voordat ze terug naar huis zal gaan. Maar dan krijgt hij een telegram van Gauguin uit Arles: Vincent is gewond geraakt. Theo stapt meteen op de nachttrein om zijn broer te bezoeken, een reis van 750 kilometer. Jo kan hij niet uitzwaaien, maar hij schrijft haar over wat hij in Arles aantrof:
'Ik heb Vincent gevonden in het ziekenhuis te Arles (...) Een vlaag van hoge koorts waarin hij zichzelf met een mes gewond heeft was de oorzaak, dat hij naar het hospitaal vervoerd werd. (...) Het had mogen zijn dat hij eens iemand gevonden had bij wie hij zijn hart kon uitstorten, dan was het mogelijk nooit zo ver gekomen.'
Theo aan Jo, Parijs, 28 december 1888
Vincent van Gogh, Zelfportret met verbonden oor, 1889, The Samuel Courtauld Trust
Volledig verward na een ruzie met Gauguin heeft Vincent zijn eigen linkeroor afgesneden. Theo maakt zich zorgen: is zijn broer krankzinnig geworden? Zal dat zo blijven? Veel tijd om bij Vincent te blijven heeft Theo niet, zijn aanstaande schoonfamilie wacht op hem in Amsterdam. Nu hij met eigen ogen gezien heeft dat Vincent goed verzorgd wordt, stapt hij direct na het ziekenbezoek op de trein terug naar Parijs. Gauguin ontvlucht de situatie en reist met hem mee. Van Vincents droom is niets meer over.
Zorgen en geluk gaan hand in hand
Theo blijft zich voortdurend zorgen maken over zijn broer. Gelukkig houden een arts en een vriend van Vincent hem op de hoogte over wat er in Arles gebeurt. In januari 1889 mag Vincent naar huis. De wond aan zijn oor geneest, maar zijn mentale gezondheid blijft wankel. Uit voorzorg brengt Vincent een jaar door in een psychiatrisch ziekenhuis waar hij nog een aantal flinke inzinkingen krijgt.
Hoewel Theo zich zorgen maakt, lacht het geluk hem toe: in april 1889 trouwt hij met Jo. Vincent is niet bij de bruiloft, maar het kersverse paar krijgt per brief zijn hartelijke gelukwensen. Daarnaast blijft Theo proberen om Vincents werk bekend te maken in de kunstwereld. Door zijn inzet ontstaat er langzaam waardering voor. Op een tentoonstelling in Brussel wordt zelfs één werk verkocht!
En dan wordt hij ook nog vader. Eind januari 1890 bevalt Jo van een zoontje en ze vernoemen de baby naar zijn oom: Vincent Willem van Gogh. Een hele eer, want het is in die tijd gebruikelijk om je eerste zoon naar je vader te vernoemen (Theodorus). Het nieuws maakt Vincent intens gelukkig. Hij schildert een groot doek voor zijn neefje, van amandeltakken tegen een felblauwe hemel. Een vroegbloeiende boom als symbool van nieuw leven.
Jo van Gogh-Bonger met haar zoon Vincent, 1890.
Bij elkaar op bezoek
Als 'baby Vincent' bijna vier maanden oud is, ontmoet zijn oom hem voor het eerst. 'Grote Vincent' verlaat Zuid-Frankrijk in mei 1890 en is op doorreis naar het kunstenaarsdorp Auvers-sur-Oise, niet ver van Parijs. Vincent wil zijn neefje dolgraag zien en gaat onderweg langs bij Theo en Jo.
'Dan troonde Theo hem mee naar de slaapkamer, waar het wiegje stond van onze kleine jongen... zwijgend keken de broers naar het rustig slapende kindje - zij hadden beide tranen in de ogen' schrijft Jo later over deze ontmoeting.
Theo is blij om te zien dat het Vincent in Auvers goed bevalt. Zijn broer geniet van het tekenen en schilderen in de natuur rond het dorp. En er woont een arts die een oogje in het zeil houdt, voor het geval het misgaat met Vincents gezondheid. En zo lunchen de broers, samen met Jo en 'baby Vincent' op een mooie junidag bij dokter Gachet in de tuin.
'...de dag was zó vreedzaam rustig, zó gelukkig, dat niemand zou hebben kunnen vermoeden op hoe tragische wijze ons geluk weinige weken later voor altijd verwoest zou worden.'
Jo van Gogh-Bonger in het boek Vincent van Gogh, Brieven aan zijn broeder, 1914
Vincent van Gogh, De tuin van Daubigny, 1890
Vincent van Gogh, Gezicht op Auvers-sur-Oise, 1890
Een gewaagd plan
Theo heeft al een tijdje problemen op zijn werk. Hij overweegt ontslag te nemen en wil een eigen kunsthandel beginnen. Het is een gewaagd plan dat veel financiële onzekerheid met zich meebrengt. Theo vertelt Vincent over zijn plan wanneer ze elkaar in juli in Parijs zien. Vincent treint terug naar Auvers met een hoofd vol zorgen. Vincent is bang om Theo en zijn gezin tot last te zijn, aangezien hij op hun kosten leeft.
Theo en Jo proberen Vincent gerust te stellen. Over zijn toelage hoeft hij zich geen zorgen te maken. Dat is best bijzonder, want Vincent had met de bijdrage van Theo meer te besteden dan de postbode Roulin met zijn gezin van vijf. In de weken na het familiebezoek gaat Vincent weer volop aan het werk. Hij maakt een flink aantal schilderijen en tekeningen, voor Theo een teken dat het goed gaat. Toch wordt het Vincent kort daarop allemaal teveel, en neemt hij een hartverscheurende beslissing.
Vincent van Gogh, Korenveld met kraaien, 1890
Laatste uren samen
Op 28 juli 1890 krijgt Theo bericht uit Auvers: Vincent heeft zichzelf een dag eerder met een pistool geprobeerd te doden. Theo reist onmiddellijk af naar Auvers en wijkt niet meer van zijn broers zijde. Vincent overlijdt op 29 juli 1890 en Theo is bij hem tot het laatste moment.
Theo blijft achter met een gebroken hart en een huis vol schilderijen. Hij schrijft over zijn verdriet aan zijn moeder: 'Men kan niet schrijven, hoe bedroefd men is, noch troost vinden... Het is een smart, die mij lang zal wegen en die mijn hele leven zeker niet uit de gedachte zal gaan, maar als men iets ervoor zou willen zeggen, is het dat hijzelf rust heeft waar hij naar verlangde... Het leven woog hem zo zwaar; maar zoals het meer gaat, is nu ieder vol lof, ook over zijn talent. O Moeder hij was zo mijn eigen broer.'
Onvoorwaardelijke steun
De vooruitziende blik van de kunsthandelaar had het goed gezien: Vincents werk werd gekend, bewonderd, begeerd en uiteindelijk ook wereldberoemd. Maar Theo bleef zijn broer vooral vanuit een andere drijfveer steunen, zoals blijkt uit de afsluitende woorden in zijn laatste brief aan Vincent:
Hierbij stuur ik je 50 francs - schrijf me snel en geloof me, je broer die van je houdt, Theo.
Theo aan Vincent, Parijs, 22 juli 1890
Heb je sombere gevoelens of suïcidale gedachten? Praten helpt. Bel 113 Zelfmoordpreventie, 24/7 open, anoniem en vertrouwelijk.