Tentoonstelling
Wat wilde Van Gogh bereiken met De aardappeleters? En, is hij daarin geslaagd? Ontdek het in de tentoonstelling.
6 dingen die je moet weten over
Als je naar De aardappeleters kijkt lijkt het vooral een schilderij met grijs-bruin-groenige kleuren. Allemaal een beetje dezelfde modderige kleur. Maar om die tinten te krijgen gebruikte Van Gogh juist veel verschillende kleuren.
In een leerboek las hij over ‘gebroken tonen’, waarbij je twee complementaire (elkaar versterkende) kleuren mengt. Bijvoorbeeld rood en groen, of oranje en blauw. Als je dezelfde hoeveelheid mengt krijg je grijs. Als je ze in ongelijke hoeveelheid mengt krijg je een grijs getinte kleur. Bijvoorbeeld grijs-roze of grijs-groen, zoals te zien is in de muts van een van de vrouwen. Zo hoopte Van Gogh een kleurrijk effect te krijgen in een donker schilderij. Veel meer kleur dus dan je denkt!
Zo’n drie maanden voordat Van Gogh De aardappeleters schilderde, maakte hij een portretje van een boer die ook op het schilderij staat: de oudere man met het kopje in zijn hand. Dit laat zien dat hij deze familie al langer kende.
De familie De Groot-van Rooij bestond uit moeder Cornelia met haar kinderen Hendrik, Peter en Gordina. Ook Cornelia’s zus en twee broers woonden in de kleine ‘twee-onder-een-kap’ woning. Vincent portretteerde Gordina (1855-1927) vaak en het is zeker dat zij afgebeeld is op De aardappeleters.
Ook nadat hij uit Nuenen was vertrokken, dacht hij nog aan het gezin. ‘Het zou mij plezier doen als gij mij wilde schrijven [..] hoe zij het maken bij de Groot’, schreef hij aan zijn zus Willemien (vanuit Parijs, oktober 1887).
Van Gogh had grootse plannen met De aardappeleters. Met het schilderij zou hij zijn entree maken in de Parijse kunstwereld en uit de anonimiteit stappen. Vincent, de boerenschilder! Daarom bereidde hij zich extra goed voor.
Hij maakte maar liefst twee geschilderde voorstudies voordat hij zich aan het definitieve schilderij waagde. Op de allereerste studie zie je vier personen. Van Gogh richtte zich op lichtval en schaduw, en hield zich nog niet bezig met details.
In de tweede studie voegde Van Gogh een vijfde persoon toe. Zie je nog meer verschillen? De schotel aardappelen is naar links geschoven en de personen rechts hebben koffiekommen en een koffieketel gekregen. Zo werd het schilderij steeds uitgebreider.
Het is zó donker in het huisje van de aardappeleters dat je het misschien niet direct hebt gezien: links aan de muur hangt een klok. Als je heel goed kijkt zie je dat het 19 uur is. Etenstijd! Aardappelen werden in die tijd de hele dag door gegeten: gebakken, als stamppot of op de boterham. Maar deze zijn net gekookt, de damp komt ervan af.
Er zitten nog meer ‘verborgen’ details in het schilderij: naast de klok hangt een religieuze prent, een huiszegen. Tegen de schouwmuur hangt een klomp met bestek. Moeilijker te zien zijn de worsten, die boven de vuurplaats werden gerookt. Op de achterkant van de stoel links staat zelfs ‘Vincent’, maar dat is niet meer te zien omdat de verf donker is geworden.
Van Gogh hoopte op een succes met De aardappeleters. Hij vond dat hij een echt ‘gevoeld’ boerenschilderij had gemaakt. Nog voordat het schilderij af was, maakte hij er een litho van. Hiermee kon zijn broer Theo, kunsthandelaar in Parijs, alvast reclame maken. Ook kunstenaarsvriend Anthon van Rappard ontving een afdruk.
De reacties waren niet zoals Vincent had gehoopt. Theo vond het te somber: in Parijs was de kleurrijke kunst van de impressionisten ‘in’. Van Rappard was het hardst in zijn kritiek: hij vond de figuren technisch mislukt. 'En waarom mag die man rechts geen knie hebben […] en waarom moet zijn arm een meter te kort zijn? […] en waarom moet die vrouw links zo’n pijpesteeltje met een dobbelsteen eraan tot neus hebben.’ (Utrecht, mei 1885).
Vijf jaar na De aardappeleters woonde Van Gogh in Frankrijk. Hij verbleef in een psychiatrische instelling in Saint-Rémy. Hij voelde zich eenzaam en mistte zijn familie. Vaak dacht hij aan zijn thuisland en zijn tijd in Nuenen. Hij dacht er zelfs over om De aardappeleters opnieuw te maken.
Van Gogh vroeg zijn familie zijn achtergelaten tekeningen van de boeren op te sturen. Zo ontstonden in maart-april 1890 nieuwe schetsen van boerenfiguren rond een tafel.
Wat een verschil met 1885! Hij gebruikt sterke lijnen en arceringen (dicht naast elkaar geplaatste strepen). En technisch zijn de (ver)houdingen van de figuren een stuk natuurlijker. Een geschilderde versie in kleur is er niet gekomen, helaas.