Het Van Gogh Museum presenteert vanaf 11 maart 2022 een tentoonstelling over de vijftien schilderijen van olijfgaarden die Vincent van Gogh in 1889 maakte in Saint-Rémy-de-Provence. Volgens de schilder behoorden deze werken tot de beste die hij in Zuid-Frankrijk had gemaakt. Dankzij unieke bruiklenen van musea in de Verenigde Staten en Europa is deze belangrijke groep schilderijen voor één keer weer samen te zien.
Hoogtepunten zijn onder meer Olijfbomen (Minneapolis Institute of Arts), Olijfgaard (Göteborgs Konstmuseum) en Olijvenpluksters (Basil & Elise Goulandris Foundation, Athene). Van Gogh en de olijfgaarden is een samenwerking met het Dallas Museum of Art.
Vincent van Gogh, Olijfbomen, 1889, olieverf op doek, 73.6 × 92.7 cm, Minneapolis Institute of Art. The William Hood Dunwoody Fund.
Emilie Gordenker (directeur Van Gogh Museum):
‘Deze tentoonstelling is het resultaat van jarenlang intensief onderzoek, en biedt een zeldzame kans om deze groep werken samen te zien. Uit deze prachtige schilderijen spreekt Van Goghs liefde voor de natuur en zijn geloof in de troostende kracht van kunst.’
Intense zoektocht
Rondom de inrichting van Saint-Rémy-de-Provence, waar Vincent van Gogh (1853-1890) een jaar doorbracht, bevonden zich veel olijfboomgaarden. Meteen na zijn aankomst raakte Van Gogh gefascineerd door de grillige vormen van de olijfbomen en het effect van het zonlicht op de kleur van hun gebladerte.
Tussen juni en december 1889 maakte hij een bijzondere reeks van vijftien schilderijen, waarin hij de olijfgaarden op verschillende tijdstippen van de dag en in verschillende seizoenen vastlegde. Hij experimenteerde met expressieve kleuren, lijnen en vormen, in een zoektocht naar de typische kenmerken van de olijfbomen, die voor hem het karakter van de Provence vertegenwoordigden.
Hij schreef:
‘De olijfbomen zijn heel karakteristiek en ik doe alle mogelijke moeite om die te pakken te krijgen. Het is zilverkleurig, nu eens meer blauw, dan weer groen gekleurd, brons, opblekend tegen een gele, paarsige of oranje tot dof roodokeren grond. … En op een dag zal ik er wellicht een persoonlijke impressie van maken, zoals de zonnebloemen dat zijn voor de gele tinten.’
(Vincent van Gogh aan zijn broer Theo, Saint-Rémy-de-Provence, 28 september 1889)
Troost in de natuur
Van Gogh en de olijfgaarden brengt voor het eerst deze belangrijke reeks schilderijen samen. Aan de hand van 25 schilderijen en tekeningen onderzoekt de tentoonstelling Van Goghs intens persoonlijke en spirituele belangstelling voor de olijfbomen, zijn veranderende schilderstijl en ambities bij het afbeelden van de olijfgaarden, en zijn blijvende geloof in de troostende kracht van kunst.
Daarnaast belicht de tentoonstelling Van Goghs gewoonte om reeksen schilderijen met hetzelfde onderwerp te vervaardigen, en zijn werkwijze bij het schilderen van de olijfgaarden: hoe hij varieerde in kleurgebruik, compositie en penseelstreek, hoe hij niet alleen vaak buiten, maar ook binnen in zijn atelier werkte, en hoe hij meerdere versies maakte van een olijfgaard.
In de mentaal zware tijd die hij doormaakte in Saint-Rémy vond Van Gogh houvast in het schilderen en in de natuur. In zijn schilderijen van olijfgaarden wilde hij de geruststellende gevoelens van eeuwigheid en verbondenheid met de natuur uitdrukken die hij ervoer op het platteland.
Van Gogh rekende zijn olijfgaardschilderijen tot de beste en belangrijkste werken uit zijn twee jaar in Zuid-Frankrijk. De taak van de moderne kunst was om troost te bieden, vond hij, en de olijfgaarden beschouwde hij als zijn bijdrage aan die nieuwe schilderkunst.
Unieke bruiklenen
Voor Van Gogh en de olijfgaarden komen schilderijen van over de hele wereld naar Nederland, waarvan sommige hier nooit eerder tentoongesteld zijn en andere nu voor het eerst sinds ruim een eeuw weer te zien zijn.
Hieronder vallen uitzonderlijke bruiklenen als Olijfbomen uit The Nelson-Atkins Museum of Art in Kansas City, Van Goghs eerste grote verbeelding van een olijfgaard in zomerse glorie. Dit werk was niet eerder in Nederland te zien. Dat geldt ook voor Olijfbomen uit The Minneapolis Institute of Arts, onderdeel van de groep olijfgaarden die Van Gogh in het najaar van 1889 schilderde. Dit is de enige compositie in de reeks met de zon, symbool van het heldere licht en de warmte van de Provence, en de bergen die daarmee een prachtig kleurcontrast vormen.
Een ander kleurrijk topstuk uit de reeks is Olijfgaard uit het Göteborgs Konstmuseum, dat in de tentoonstelling wordt samengebracht met het schilderij dat erop gebaseerd is, Olijfgaard met plukkers uit het Kröller-Müller Museum. Een heel bijzondere bruikleen is ook Olijvenpluksters (Basil & Elise Goulandris Foundation, Athene), het werk dat Van Gogh zelf het beste vond van de serie. Dit meesterwerk was lange tijd in privébezit en is nooit eerder in Nederland tentoongesteld.
Internationaal onderzoek
Voor Van Gogh en de olijfgaarden werkte het Van Gogh Museum samen met het Dallas Museum of Art, waar de tentoonstelling tot 6 februari j.l. te zien was. Van Goghs vijftien schilderijen van olijfgaarden zijn in de loop der tijd verspreid geraakt over de wereld.
Drie van deze werken bevinden zich in de collectie van het Van Gogh Museum, de overige in musea en privécollecties in Europa en de Verenigde Staten. Omdat de tentoonstelling een unieke, eenmalige gelegenheid biedt om Van Goghs schilderijen van olijfgaarden te bestuderen, hebben de conservatoren Nienke Bakker (Van Gogh Museum) en Nicole R. Myers (Dallas Museum of Art) een samenwerkingsproject opgezet om alle werken uit de reeks uitgebreid te onderzoeken.
In samenwerking met restauratoren en onderzoekers van de elf verschillende collecties waarin de werken zich bevinden, heeft restaurator Kathrin Pilz van het Van Gogh Museum een vergelijkende studie geleid naar de technieken, pigmenten en materialen die Van Gogh gebruikte. Deze heeft waardevolle inzichten opgeleverd over de volgorde waarin de schilderijen zijn gemaakt, Van Goghs kleurgebruik en de manier waarop hij zowel buiten als in het atelier werkte.
De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in een Engelstalige wetenschappelijke catalogus, Van Gogh and the Olive Groves, Dallas Museum of Art/Van Gogh Museum (2021). Bij de tentoonstelling verschijnt het boek Van Gogh en de olijfgaarden.
Steungevers
Het Van Gogh Museum is dankbaar voor de genereuze financiële steun van vele kanten. Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschapen, onze hoofdpartners de VriendenLoterij, Van Lanschot en ASML zijn we bijzonder erkentelijk voor hun steun. Van Gogh en de olijfgaarden is bovendien mede mogelijk gemaakt door het Mondriaan Fonds, Monini, the Netherland-America Foundation en The Sunflower Collective.
Van Gogh en de olijfgaarden is van 11 maart t/m 12 juni 2022 te zien in het Van Gogh Museum.