Video
Bekijk de video met het interview met Etel Adnan op YouTube
In de tentoonstelling voeren de kleurrijke schilderijen van Adnan de boventoon. Deze gaan de dialoog aan met tien werken van Vincent van Gogh, die een inspiratiebron was voor Adnan. Kleur als Taal kwam tot stand in nauwe samenwerking met de kunstenaar zelf: tot aan Adnans overlijden in november 2021 heeft het museum meermaals met haar kunnen spreken over het leven, haar werk en over Van Gogh.
Haar eigen woorden vormen de rode draad in de tentoonstelling. Kleur als Taal staat in het teken van de verbondenheid die beide kunstenaars voelden met de natuur, hun intense kleurgebruik als expressiemiddel en de rol van taal in hun leven en werk. De tentoonstelling opent vrijdag en is tot en met 4 september 2022 te zien.
Een ontmoeting met Van Gogh
Adnans werk is niet los te zien van haar gemengde culturele achtergrond en het feit dat zij op veel verschillende plekken ter wereld heeft gewoond: taal en cultuur zijn essentiële begrippen in haar oeuvre. Ze begon haar carrière als geëngageerde dichter en schrijver van prijswinnende boeken over haar geboorteland Libanon. Eerder studeerde zij filosofie aan de Sorbonne in Parijs. Daar kwam zij in aanraking met Van Gogh:
‘Toen ik Van Goghs werk voor het eerst zag, was dat een enorme schok voor mij. Het moet in Parijs zijn geweest, begin jaren 50. Ik kwam uit Beiroet en had zelfs nog nooit reproducties van kunst gezien – we hadden geen musea in Libanon. (…) Ik herinner me zijn zelfportretten. Ik was onder de indruk dat iemand naar zichzelf kon kijken met zo’n precisie, zo’n intensiteit, bijna ondraaglijk. Die schok is nooit overgegaan.’
Rond haar 34ste begon Adnan met schilderen, ze woonde toen in Californië en gaf les in kunstfilosofie. Waar haar in het Frans en later in het Engels geschreven poëzie en literatuur vaak getuigen van de verschrikkingen van de oorlog, toont haar beeldende werk naar eigen zeggen haar vrolijke kant. Daarin vond Adnan een universele taal, met kleuren in plaats van woorden:
‘Kleuren maken zichtbaar wat die persoon probeert te zeggen, maar in stilte.’
De wereld in kleur
In Kleur als Taal zijn 78 werken van Etel Adnan te zien, waarvan er 72 nog nooit eerder in Nederland zijn getoond. Verschillende schilderijen zonder titel, die Adnan maakte eind jaren 60, geven inzicht in het vroegere werk van de kunstenaar. Deze schilderijen, onder meer afkomstig uit de collecties van het Lille Métropole Musée d’art moderne, d’art contemporain et d’art brut en het Centre Pompidou, zijn vaak abstracte combinaties van kleurvlakken en laten zien dat kleur een entiteit op zich was voor Adnan. Later worden haar werken kleiner van formaat en zijn er landschappen in te ontdekken.
Adnan geloofde dat de natuur zich het krachtigst uitdrukt in kleur. Van Gogh was in haar optiek de eerste kunstenaar die dat durfde te gebruiken in zijn kunst. Zo maakte hij volgens Adnan de weg vrij voor generaties kunstenaars na hem. In de tentoonstelling is bijvoorbeeld Van Goghs Bloeiende boomgaarden, gezicht op Arles (1889) te zien in combinatie met Adnans Landschap (ca. 1990), een bijzondere bruikleen uit een particuliere collectie in Libanon. Het schilderij is nooit eerder in Amerika of Europa te zien geweest. Ook werken als California #9 (2003) uit Museum Voorlinden en Kalm landschap (2013) van het Musée de l’Institut du monde arabe laten zien hoe Adnan de natuur het liefst weergaf.
‘Ik weet niet of je begrijpt dat je poëzie kunt maken door alleen maar de kleuren goed te schikken.’
Vincent van Gogh, 12 november 1888
Bergen en de zon
In 1980 keerde Etel Adnan terug naar Californië. Vanaf dat moment werd de Mount Tamalpais het ankerpunt binnen Adnans oeuvre. Deze berg, waar zij op uitkeek vanuit haar woning in Sausalito, interpreteerde ze eindeloos opnieuw in haar tekeningen en schilderijen. In de tentoonstelling zijn er ruim 30 te zien. Eén daarvan is het schilderij Mount Tamalpais (1985), een uniek bruikleen van The Nicolas Ibrahim Sursock Museum in Beiroet. Dit schilderij is nog nooit eerder uitgeleend geweest.
‘Ik hou vooral van de natuur, die laat me niet in de steek, daar word ik altijd door omringd.’
Etel Adnan, 2021
Naast deze berg speelt ook de zon een grote rol in het werk van Adnan, een van de belangrijkste herinneringen aan haar jeugd in Beiroet. Ze zag deze in haar eigen werk, maar ook in De zaaier (1888) van Van Gogh, als ‘architect van het landschap’. Op haar schilderijen zoals Landschap (2014) en verschillende andere bruiklenen van Centre Pompidou en Mudam Luxembourg komt de door Adnan afgebeelde zon in de vorm van een vuurrode cirkel of vierkant telkens terug.
Geweven kunst
Toen Adnan opgroeide in Libanon waren daar geen musea, maar wel Perzische tapijten. Samen met haar vader bezocht ze tapijthandelaren op de soeks. De weefsels waren Adnans eerste kennismaking met kunst. Er bestond voor haar geen verschil tussen een schilderij, tapijt of beschilderde vaas. Het was allemaal kunst en van gelijke waarde. Drie door Adnan ontworpen tapijten zullen te zien zijn in de tentoonstelling. De kleurrijke tapijten, die Adnan ook wel ‘hangende tuinen’ noemde, gaan de dialoog aan met werken van Van Gogh, zoals Tuin van de inrichting Saint-Paul (‘Het vallen van de bladeren’) (1889) en Boomwortels (1890).
Schrijven is tekenen
Zowel Van Gogh als Adnan wisten zich beide sensitief uit te drukken in taal. De leporello, een als accordeon gevouwen boekje, was voor Adnan de ideale manier om beeld en taal samen te brengen. In de tentoonstelling zijn vijf leporello’s te zien, waaronder de in het Arabisch beschreven en kleurrijk geïllustreerde Reis naar Mount Tamalpais (2008).
Ook Van Gogh schreef op 28 mei 1888 aan zijn broer Theo over leporello’s. In de brief, die te zien is in de tentoonstelling, tekende hij zijn eerste ideeën voor ‘albums met originele Japanse tekeningen’ met voorstellingen van het Zuid-Franse landschap rond Arles. Op zijn tekening Het ommuurde korenveld na een storm (1889) is te zien hoezeer zijn tekenstijl leek op een handschrift. ‘Tekenen is schrijven en schrijven is tekenen’, aldus Adnan. Beide doe je met dezelfde beweging van je hand en arm en letters zijn eigenlijk getekende vormen, volgens haar.
‘Van Gogh schrijft als het ware op zijn doek, hij “schrijft” een landschap.’
Etel Adnan, 2020
Schrijver, kunstenaar, activist
In haar geschreven werk sprak Adnan zich uit over oorlog en geweld in haar thuisland Libanon en elders in de wereld. Ook in haar beeldende werken schemert soms haar betrokkenheid bij problemen van het bestaan door. De serie Het gewicht van de wereld, waarvan vijf schilderijen te zien zullen zijn in Kleur als Taal, en werken als Satellieten 12 (2020), tonen Adnans fascinatie voor de kosmos en kwetsbaarheid van onze planeet.
Pas op 87-jarige leeftijd kreeg Adnan wereldwijd erkenning voor haar beeldende kunst op de Documenta in Kassel in 2012. Bij haar overlijden negen jaar later, op 14 november 2021 in Parijs, liet ze een oeuvre achter dat inmiddels wereldwijd wordt gelezen en tentoongesteld. Kleur als Taal is de eerste overzichtstentoonstelling in Nederland over en met werken van Etel Adnan.
Boek
Bij de tentoonstelling verschijnt Etel Adnan – Vincent van Gogh. Kleur als Taal / Colour as Language, het eerste Nederlandstalige boek over het werk van Adnan. De publicatie van 144 pagina’s bevat de exclusieve interviews met Etel Adnan, die de ruggengraat vormen van de tentoonstelling. Van Gogh Museum-conservator Sara Tas schreef een essay over de kunstenaar in relatie tot Van Gogh en ook de partner van Etel Adnan, Simone Fattal, leverde een bijdrage aan het boek. Kosten: € 22,95, tweetalige editie (Nederlands/Engels).
Steungevers
Kleur als Taal is tot stand gekomen dankzij de steun van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de hoofdpartners van het museum: de VriendenLoterij, Van Lanschot en ASML. De tentoonstelling wordt mede mogelijk gemaakt door het Institut Français en de Rabbani Foundation.