In de collectie van het Van Gogh Museum bevinden zich twee kleine portretten die Vincent van Gogh in 1887 schilderde in Parijs. Ze hebben een identiek formaat (19 x 14 cm) en eenzelfde gedetailleerde uitwerking.
Zelfportret of Portret van Theo
Beide werken werden van oudsher als zelfportret beschouwd, maar in 2011 werd na onderzoek gesuggereerd dat een van de twee portretten, de figuur met de strohoed, niet Vincent, maar zijn broer Theo moest voorstellen. Deze visie werd gepubliceerd in de bestandscatalogus van de schilderijen uit de Parijse periode, en de titel van het werk werd aangepast in Portret van Theo van Gogh.
Twijfel over identificatie
Onlangs hebben Van Gogh-specialisten van het museum zich opnieuw over de twee portretten gebogen. Er waren recent nieuwe inzichten verworven over de verschillen en overeenkomsten in het uiterlijk van de twee broers in een publicatie over foto’s van Vincent en Theo, en ook bestond er bij sommigen al langer twijfel aan de voorgestelde identificatie uit 2011.
Uit de discussie kwam naar voren dat op basis van alle bronnen en argumenten niet met zekerheid vast te stellen is wie van de broers is afgebeeld op het portret dat in 2011 werd geïdentificeerd als Theo van Gogh. Daarom is besloten voor dit schilderij voortaan de titel Zelfportret of Portret van Theo van Gogh te gebruiken.
Links: Vincent van Gogh, 'Zelfportret', 1887. Rechts: Vincent van Gogh, 'Zelfportret of Portret van Theo van Gogh', 1887.
Twee portretten als paar
In 2011 was de redenering dat de twee portretten, die op hetzelfde kleine formaat en in een identieke, opvallend precieze stijl zijn geschilderd, bedoeld moeten zijn geweest als een paar. Dan ligt het voor de hand om te denken dat er twee verschillende personen zijn afgebeeld: de ene Vincent, de andere Theo.
Zonder het paar als argument te gebruiken, opperde Jacob Baart de la Faille, de samensteller van de oeuvrecatalogus, in 1958 dat één van hen Theo betrof. Hij dacht hierbij niet aan de figuur met de strohoed, maar aan die met de grijze hoed.
Theo’s zoon Vincent Willem van Gogh verwierp deze laatste suggestie echter. Hij beriep zich daarbij op informatie van zijn moeder, Jo van Gogh-Bonger. Zij had gezegd dat Theo nooit door zijn broer was geportretteerd.
Uiterlijke kenmerken
Het idee uit 2011 om Theo te identificeren als de figuur met de strohoed was vooral gebaseerd op uiterlijke kenmerken, zoals de kleur en vorm van de baard: okerkleurig in plaats van oranjerood, en getrimd in plaats van wild. De vorm van het oor was bovendien rond, terwijl Vincent een ‘vlezig’ oor had.
Maar de kleur van de ogen kwam niet overeen en de strohoed was vermoedelijk die van Vincent. Al werden hiervoor verklaringen aangeboden, het bleek mogelijk om diezelfde overeenkomsten en verschillen ook anders te wegen. Dat het ondubbelzinnig om Theo zou gaan, werd bij de recente discussie niet bewezen geacht.
Zelfportret
Er zijn ook argumenten aan te voeren voor de aanname dat het werk een zelfportret zou zijn, bijvoorbeeld wanneer het met andere zelfportretten wordt vergeleken. Ook de opmerking van Jo van Gogh-Bonger dat Vincent nooit een portret van Theo heeft geschilderd, pleit ervoor. Er kan tegenin worden gebracht dat ook Jo zich kan hebben vergist, omdat de broers erg op elkaar leken. Maar het is ook nog mogelijk dat ze van Theo zelf had gehoord dat er geen portret van hem door Vincent bestond.
Aangezien we te maken hebben met geschilderde portretten en niet met foto’s, blijft het moeilijk om argumenten met betrekking tot de gelijkenis goed te wegen; de kunstenaar kan immers allerlei redenen hebben om van de werkelijkheid af te wijken.
Tegen de andere, oude suggestie dat het portret met grijze vilthoed een portret van Theo zou zijn, kan worden ingebracht dat het sterk lijkt op een portret dat zich in het Rijksmuseum bevindt. Van dit portret weten we zeker dat het om een zelfportret van Vincent gaat. Theo’s zwager Andries Bonger, die het destijds zelf van Vincent had gekregen, heeft ondubbelzinnig verklaard dat het een zelfportret is.
Nieuwe dubbele titel
Uit de zorgvuldige weging van alle argumenten volgde de conclusie dat voor geen van beide identificaties – Vincent of Theo – een doorslaggevend bewijs te geven is. Daarom draagt het schilderij vanaf nu een dubbele titel: Zelfportret of Portret van Theo van Gogh.
Vincent van Gogh, Zelfportret of Portret van Theo van Gogh, 1887.