De authenticiteit van het werk werd geruime tijd in twijfel getrokken maar na uitgebreid technisch en stilistisch onderzoek is het Van Gogh Museum tot deze conclusie gekomen. Van Gogh maakte het zelfportret in de inrichting te Saint-Rémy in de late zomer van 1889, aan het eind van zijn eerste, zware psychose. Vooralsnog is dit het enige werk waarvan bekend is dat hij het tijdens een psychose schilderde.
Zelfportret is vanaf vandaag te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam, eerst op de derde verdieping van het museum en vanaf 21 februari in de tentoonstelling In the Picture.
Twijfels
Zelfportret werd in 1910 door het Nasjonalmuseet in Oslo aangekocht en was daarmee het eerste zelfportret van Van Gogh in een openbare collectie. Ondanks deze vroege verwerving werd sinds 1970 openlijk aan de echtheid van het werk getwijfeld.
De herkomstgeschiedenis was niet volledig en ook qua stijl en kleur werd het werk niet als karakteristiek voor Van Gogh gezien. Over de exacte ontstaansdatum bestond onder kenners evenmin eenduidigheid. Arles, maar ook Saint-Rémy-de-Provence en Auvers-sur-Oise werden genoemd als ontstaansplek.
Onderzoek
Nader onderzoek door het Nasjonalmuseet in 2006 bracht de herkomst van het zelfportret beter in beeld. Het schilderij bleek afkomstig van het echtpaar Ginoux uit Arles, dat met Van Gogh bevriend was. Wanneer het werk aan dit echtpaar geschonken zou zijn bleef, net als de datering ervan, echter in de lucht hangen.
In 2014 vroeg het Nasjonalmuseet het Van Gogh Museum daarom om het zelfportret volledig te onderzoeken. Op basis van stijl, techniek, materiaal, herkomst en de bijzondere iconografie kunnen de onderzoekers nu concluderen dat de twijfel onterecht was.
Het schilderij is onmiskenbaar van Van Goghs hand en is eind augustus 1889 door hem geschilderd. De wat ongewone doeksoort, de pigmenten, het sombere kleurgebruik en de penseelstreek zijn allemaal overeenkomstig met zijn oeuvre uit de late zomer en herfst van dat jaar.
Psychose
Het schilderij uit Oslo is het enige werk dat in verband kan worden gebracht met het zelfportret dat Van Gogh op 20 September 1889 in een brief aan zijn broer Theo beschreef als ‘een poging […] uit de tijd dat ik ziek was’.
Van Gogh werd midden juli 1889 overvallen door een zware psychose die anderhalve maand, tot 1 september, zou duren. Aan het einde van die crisis was hij nog ‘in de war’, zoals hij op 22 augustus schreef, maar desondanks voelde hij zich weer in staat om te schilderen.
Het zelfportret moet kort na 22 augustus zijn ontstaan en werd begin september gevolgd door zijn twee beroemde zelfportretten uit 1889, nu in de collectie van de National Gallery of Art in Washington en het Musée d’Orsay in Parijs.
In tegenstelling tot die twee laatstgenoemde werken, toont het zelfportret uit Oslo nadrukkelijk een mentaal ziek persoon. Van Gogh heeft zichzelf afgebeeld met een licht gebogen hoofd en het lichaam iets weggedraaid. De zijdelingse, schuwe blik is goed herkenbaar en komt vaak voor bij psychotische trekken vertonende en depressieve patiënten. Zijn gelaat heeft een levenloze, neerslachtige expressie die wordt versterkt door de overheersend mistroostig, bruingroene tint.
Louis van Tilborgh, senior onderzoeker Van Gogh Museum en hoogleraar kunstgeschiedenis van de Universiteit van Amsterdam: ‘Hoe bang Van Gogh destijds ook was om te erkennen dat hij nu in dezelfde toestand verkeerde als zijn medebewoners in de inrichting, waarschijnlijk maakte hij het portret om te kunnen berusten in wat hij in de spiegel zag, namelijk iemand die hij niet wilde zijn, maar wel was. Het is mede daarom een bijzonder, vermoedelijk therapeutisch werk, het enige waarvan we zeker weten dat Van Gogh het maakte tijdens een psychose.’
In the Picture
Zelfportret (1889) is momenteel te zien op de derde verdieping van het Van Gogh Museum. Vanaf 21 februari 2020 zal het te zien zijn in In the Picture, een tentoonstelling die volledig draait om de rol en betekenis van het kunstenaarsportret. Daarna zal het werk terugkeren naar Oslo waar het vanaf de opening van het nieuwe Nasjonalmuseet in de lente van 2021 permanent te zien zal zijn.
Vincent van Gogh, Zelfportret, 1889, olieverf op doek, 51,5 x 45 cm, Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Oslo.
De resultaten van het onderzoek zijn gepubliceerd in het februari-nummer van The Burlington Magazine.